या शेपटाचे कराल काय ? —- डॉ. सुनील देशपांडे

ACLS INTERNATIONAL PRESS REPORTER ASSOCIATION राष्ट्रीय अध्यक्ष संपादक प्रल्हाद चव्हाण-8208717483

 पत्रकार सुप्रिया पाटसुपे महाराष्ट्र राज्य महिला अध्यक्ष

या शेपटाचे कराल काय ?
—- डॉ. सुनील देशपांडे

अशी ही एक गमतीशीर गोष्ट आहे – जी इतर सर्व प्राण्यांकडे आहे पण मनुष्य प्राण्यांकडे नाही – ती म्हणजे शेपूट !

शेपटीवाल्या प्राण्यांची पूर्वी भरली सभा
पोपट होता सभापती मधोमध उभा !
पोपट म्हणाला, मित्रांनो, देवाघरची लूट !
तुम्हा आम्हा सर्वांना, एकएक शेपूट!

ग. दि. माडगूळकर यांनी लिहिलेलं हे बालगीत आपण लहानपणापासून ऐकत आलेलो आहोत. शेपटी या अवयवाला ” देवाघरची लूट ” असे गदिमांनी म्हटले आहे. शेपटीवाल्या प्राण्यांच्या सभेमध्ये पोपट सभापती असतो आणि तो म्हणतो की तुम्हा आम्हा सर्वांना एक एक शेपूट आहे, ही देवाघरची लूट आहे ! हे सभापती जेंव्हा विचारतात की “या शेपटाचे कराल काय ? ” तेंव्हा या गाण्यामध्ये प्रत्येक प्राणी त्याच्या शेपटाचा उपयोग सांगतो. गाय म्हणते मी या शेपटाने माशा मारीन, घोडा म्हणतो मीही असेच करीन, माकड म्हणते मी शेपटीवर उड्या मारेन, आणि कांगारू म्हणते ती शेपूट म्हणजे माझा पाचवा पायच आहे ! मासा म्हणतो की शेपूट हे माझे दोन हात आहेत, त्यांच्या मदतीने मी पाण्यात पोहत राहीन ! आणि मग आपला श्वान सखा म्हणतो की, ” खुशीत येईन तेव्हा मी शेपूट हलवत राहीन !” आणि आपली वाघाची मावशी मनी माऊ म्हणते की ” खूप खूप रागवेन, तेव्हा मी शेपूट फुगवेन ! ”

ही शेपटी नक्की कशाची बनली आहे याबद्दल अनेकांचे समज गैरसमज असतात. अनेकांना वाटतं गोल फिरणारी असल्यामुळे शेपटीमध्ये कदाचित हाडे नसतील आणि तो मांसाचा गोळा असेल. शेपटीत मऊ पेशींचा गोळा असेल म्हणूनच तो इतका मागेपुढे , वर खाली फिरू शकत असेल. पण खरं सांगायचं तर श्वानाची शेपटी ही छोट्या छोट्या हाडांची आणि मांसल पेशींची बनलेली असते. शेपटी हा खरंतर श्वानाच्या पाठीच्या कण्याच्या मणक्यांचा शेवटचा भाग आहे. शास्त्रज्ञांच्या भाषेमध्ये मानेवरील मणक्यांच्या सात हाडांना सरव्हायकल (Cervical), छातीचा पिंजरा आणि पोटाच्या सुरुवातीच्या भागावरील तेरा मणक्यांना थोरॅसिक (Thorasic), पोटाच्या मध्य भागावरील मणक्याच्या सात हाडांना लंबार (Lumbar) , त्याच्या खालील अर्थात पोटाच्या शेवटच्या भागावरील मणक्याच्या तीन हाडांना सॅक्रल (Sacral) आणि सरते शेवटी शेपटीच्या शेवटच्या वीस ते तेवीस मणक्याच्या हाडांना कॉक्सीजियल (Coccigeal) असे बारसे केलेले आहे. श्वानांमध्ये या शेपटीच्या कॉक्सीजियल हाडांची संख्या ५ पासून २३ पर्यंत वेगवेगळी असू शकते. हे सर्वथा शेपटीच्या लांबीवर अवलंबून असते. जेवढी शेपटी लांब, तेवढी या हाडांची संख्या जास्त – असं हे सोप्प गणित आहे !

खरोखर विचार करायला लागलो तर देवाने आपल्याला शेपटी हा अवयव का दिला नाही याचं आश्चर्य वाटतं ! आपल्या श्वान सख्याला मात्र ईश्वराने झुपकेदार शेपूट दिलेले आहे. जरी वेगवेगळ्या जातीमध्ये त्याची लांबी कमी जास्त असेल तरी एकंदर श्वानाचा डौल, रुबाब ज्याच्यामुळे येतो ते शेपूटच होय ! शेपूट म्हणजे फक्त पार्श्वभाग झाकणारा एक अवयव नाही तर त्याच्या पलीकडे बरेच काही आहे. भावनांचा मार्ग मोकळा करणारा असा एक अनोखा अवयव आहे शेपूट ! शेपूट हा श्वानाच्या शरीराचा
महत्त्वाचा भाग. आवश्यक अवयव. फार लहान नाही , फार मोठाही नाही असा कधी अर्धगोलाकार, अर्धवर्तुळाकार, किंवा कधीकधी सरळ ताठ अवयव. या शेपटीचे इतके फायदे आहेत, श्वान सखा त्याचा इतका उपयोग करून घेतो की ते समजल्यावर तुम्ही पहिल्यापेक्षा अधिक कौतुकाने तिच्याकडे पहाल ! ऐकू या मग “श्वान पुच्छ महात्म्य” !

*संवाद*
त्यांचे भुंकणे, शरीराच्या हालचाली आणि देहबोली, आणि चेहऱ्यावरील हावभाव यांच्यातून श्वान त्यांच्या भावना व्यक्त करत असतातच पण त्याचबरोबर त्यांच्या शेपटीचा वापर संवादाचे साधन म्हणून करतात. श्वान त्याच्या भावना व्यक्त करण्यासाठी त्याच्या शेपटीचा वापर करण्याचे बरेच मार्ग आहेत. जर तो आनंदी असेल, तर आपण त्याची शेपटी एका बाजूने दुसऱ्या बाजूला हलवतो,जणू आनंदाचा झेंडाच तो फडकवत असतो. माणूस त्याच्या चेहऱ्यावरील हावभावाने जसा बोलत असेल तसाच आपला श्वान सखा आपल्या शेपटाने जणू बोलतो ! शेपूट हलवत आणि ते उजवी डावीकडे फिरवत तुमच्याकडे धावत येणारा श्वान जणू आनंदाचे भांडारच असतो ! बहुत करून श्वान प्रेमींनाही त्यामुळे आनंद होतो. वातावरण हसरे आणि खेळकर होते. खरोखर आनंदाने आणि उत्साहाने जर हे शेपटीचे हलवणे होत असेल तर मग पुढची पायरी म्हणजे पुढील दोन पाय वर करून ते श्वानपालकाच्या पोटावर ठेवणे किंवा हातात देणे अशी उत्साहाची दुसरी कृती होते. तुम्ही त्याची मान किंवा कपाळ किंवा दोन कानांमधला भाग किंवा पोटाला हाताने कुरवाळत असाल तर सुद्धा त्याची शेपूट जमिनीवर जोरात आदळू लागते. भान हरपून इतक्या आनंदाने ते शेपूट हलवतात की कधीतरी त्यांना दुखापत होऊ शकते !
जर तो दुःखी किंवा चिंताग्रस्त असेल, तर त्याची शेपटी खूप खालच्या बाजूस वळलेली असेल (सामान्यतः त्याच्या पायांच्यामध्ये), आणि जर त्याला आत्मविश्वास वाटत असेल किंवा तो सावध असेल, त्याची शेपटी सरळ स्थितीत असेल आणि थोडी ताठ असेल. आणि अशा रीतीने, श्वान सहसा त्याला काय वाटत आहे हे सांगू देतो आणि अशा प्रकारे आपण सर्वांनी श्वानाच्या शेपटीचे खरोखर आभारच मानले पाहिजेत की हा असा अवयव आहे की ज्याच्यातून आपल्या लाडक्या श्वान सख्याच्या भावभावना आपल्यापर्यंत पोहोचू शकतात. त्याला नीट समजून घ्यायला, त्याच्या मनातले भाव जाणून घ्यायला मदत करतात !

*तोल सांभाळणे (संतुलन)*
मऊ, गुळगुळीत, बर्फाळ पृष्ठभागावर फिरत असताना श्वानाची शेपटी त्याला संतुलन राखण्यासाठी खूप मदत करते. जेव्हा श्वान जोरात एका बाजूला हलतो, तेव्हा शेपटी दुसऱ्या दिशेला वळून प्रति संतुलन करू शकते. अरुंद पृष्ठभागावरुन चालण्याव्यतिरिक्त, शेपटी श्वानाला खडकाळ किंवा निसरड्या भागातून योग्यरित्या मार्गक्रमण करण्यास देखील मदत करते. काही श्वान झाडांवर चढण्यास सक्षम असतात आणि तिथेही शेपटी तोल सांभाळण्यासाठी खूप महत्वाची भूमिका बजावते.

*सामान्य हालचाल आणि धावणे*
धावण्यासाठी, पळवण्यासाठी आणि शिकारीसाठी श्वान पाळण्याचे प्रमाण खूप आहे. या सर्व कामांमध्ये शेपटी श्वानाला खूप साहाय्यभूत ठरते. श्वान हळुहळु चालत असला किंवा तो खूप वेगाने धावत असला, दोन्ही बाबतीत, श्वानाची शेपटी त्याला एका बिंदूपासून दुसऱ्या बिंदूपर्यंत सहजतेने जाण्यासाठी खूप मदत करते. तसेच, श्वान तीव्र वळण घेत असताना, पुन्हा एकदा त्याची शेपटी काउंटरवेट म्हणून काम करते आणि त्याला स्थिर ठेवते. शेपटीमुळे, श्वान घसरणे, अडथळे आणि खाली पडणे या गोष्टी टाळू शकतो.

*पोहणे*
श्वान तलावात, नदीत, कॅनॉल किंवा धरणाच्या पाण्यात पोहत असताना, त्याची शेपटी रडारसारखी काम करते जी त्याला पाण्याच्या आत असताना चांगली गती ठेवण्यास मदत करते. श्वान सहसा तरंगत असताना त्याची शेपटी पाण्याच्या पृष्ठभागाखाली सरळ ठेवतो. पण जेव्हा त्याला वळण घ्यायचे असते, तेव्हा त्याची शेपटी देखील वळणाच्या बाजूला सरकते , ज्यामुळे ते पाण्यात सहजतेने फिरू शकतात.

*श्वानाच्या अद्वितीय सुगंधाचे वितरण*
प्रत्येक श्वानाच्या शेपटीच्या खाली, गुदद्वाराजवळ दोन ग्रंथी असतात , ज्यांना एनल ग्लॅन्डस् म्हणतात. या ग्रंथींमधून एक प्रकारचा द्रव स्राव पाझरतो. त्या द्रवाला एक अद्वितीय सुगंध असतो. शेपटी हा सुगंध सोडण्यात आणि पसरवण्यास मदत करते आणि अशा प्रकारे अनेक श्वान एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी ओळखले जातात. आत्मविश्वास असलेल्या श्वानाला जास्त वास येतो आणि तो शेपटी उंच ठेवून असे स्त्राव सोडतो आणि एक घाबरलेला श्वान त्याची शेपटी त्याच्या पायांमध्ये अडकवून ठेवतो जेणेकरून त्याचा सुगंध पसरू नये आणि अशा प्रकारे, श्वान , त्यांच्या शेपटीच्या स्थितीवरून त्यांना आतून काय वाटत आहे ते सांगू शकतात !

*श्वानाला उबदार ठेवणे*
काही अतिशय थंड अशा बर्फाच्छादित आर्क्टिक किंवा तत्सम भागात राहणारे ,स्लेज गाडी ओढून नेणारे श्वान त्या थंड हवामानात स्वतःला उबदार ठेवण्यासाठी त्यांच्या शेपटीचा वापर करतात. शेपटी अंगाभोवती गोल फिरवून ते त्यांचे संवेदनशील अवयव आणि नाक झाकून ठेवतात आणि त्याद्वारे ते त्यांच्या शरीरात काही प्रमाणात उष्णता टिकवून ठेवतात. कडाक्याच्या थंडीमध्ये त्यांची शेपटीच त्यांच्या मदतीला धावून येते. त्यांना उबदार आणि आरामदायी ठेवण्यासाठी मदत करते.

असे अनेक फायदे असूनही आपण अनेक श्वानपालकांनी त्यांच्या लाडक्याचं शेपूट कापलेलं पाहतो आणि आपल्याला प्रश्न पडतो की पाळीव श्वानाच्या इतक्या महत्त्वपूर्ण आणि उपयुक्त अवयवाला कापण्यामागे काय कारण असावे? शेपूट कापण्याच्या या शस्त्रक्रियेला डॉकिंग (docking) किंवा कॉडेक्टॉमी (caudectetomy) असं म्हणतात. तथाकथित सौंदर्य आणि हौसेसाठी केले जाते ते डॉकिंग आणि वैद्यकीय कारणासाठी केली जाते ती कॉडेक्टॉमी. पूर्वी लोकमान्य आणि लोकप्रिय असणारी डॉकिंग ही शस्त्रक्रिया आता गुन्हा ठरली आहे. या शस्त्रक्रियेस प्राणी क्लेश प्रतिबंधक कायद्यानुसार आता बंदी आहे. आपली हौस म्हणून एखाद्या प्राण्याचे शेपूट कापणे, कान कापणे हा खरंतर क्रूरपणा आहे आणि त्यामुळेच या थोड्याशा अघोरी शस्त्रक्रियांवर बंदी आलेली आहे. पूर्वी श्वान स्पर्धा आणि मेळाव्यांमध्ये काही जातींसाठी आवश्यक समजला जाणारा हा निकष आता काढून टाकण्यात आलेला आहे. परंतु या शस्त्रक्रियेचं समर्थन करताना काही श्वानपालक पुढील कारणे देतात.
श्वानाना गोल गोल फिरत माशांचा मागे लागलेले पाहिले असेल. त्या माशा श्वानाच्या ओलसर पार्श्वभागावर अंडी घालतात, तेथील त्वचा पण नाजूक असते. पुढे त्यातून अळी बाहेर येऊन ती त्यांच्या मासात घुसते आणि मास खाऊन मोठी होते. मग तिची माशी बनते, उडून जाते, सहवास करते आणि परत अंडी घालायला तयार होते. या सगळ्या प्रकारात श्वानाला खूप त्रास होतो कारण त्याचा मांसात एक किंवा अनेक अळ्या राहत असतात ज्या त्याचे मांस खात असतात. तसेच त्यात त्या माशीकडून रोगांचा प्रादुर्भाव पण होऊ शकतो. जर श्वानाचा पार्श्वभाग कोरडा आणि स्वच्छ असेल तर त्यावर ती माशी अंडी घालू शकत नाही. काही श्वानांची शेपूट ही नेहमी वरच असते, त्यांना या गोष्टीचा त्रास होत नाही पण ज्या श्वानांची शेपूट ही खाली राहते. त्यांचा पार्श्वभाग ओला वा अस्वच्छ राहतो, अशा श्वानांची शेपूट त्यांना होणारा त्रास आणि रोगांचा प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी कापावी लागते असे श्वानपालक म्हणतात. उदा. डॉबरमन श्वानांची शेपूट खाली राहते, म्हणून ती कापतात पण पॉमेरेनीयनची वर गोलाकार राहते तसेच मागे केस पण जास्त असतात, त्यामुळे त्याची शेपूट कापायची गरज नसते. असंही त्यांचं सांगणं असतं. क्वचित शेपटीला कॅन्सरची गाठ असेल तर ती काढण्यासाठी आवश्यक असल्यास डॉकींग करता येते. शेपटीच्या पायथ्याभोवती त्वचेचा जास्त थर कमी करण्यासाठीही ही शस्त्रक्रिया करता येते. जर श्वान (किंवा मांजर) आपली शेपटी अशा प्रकारे खाजवून तोडत असेल की पुरेसे बरे होण्याची शक्यता नाही, तर शेपटीचा काही भाग काढून टाकल्यास ते पाळीव प्राण्यांसाठी वैद्यकीयदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते. त्याचप्रमाणे, जर एखाद्या पाळीव प्राण्याला शेपटीवर गंभीर जखम किंवा संसर्ग होत असेल तर, कॅडेक्टॉमीमुळे पेशंटसाठी वैद्यकीयदृष्ट्या फायदेशीर ठरू शकते. काही देशांत फक्त “कार्यरत” श्वानाची शेपटी डॉक करू शकतात (काही विशिष्ट प्रकरणांमध्येच) – उदा. शिकारी श्वान जे दाट झाडी आणि घनदाट वनस्पतींच्या भागात काम करतात, जेथे त्यांची शेपटी अडकू शकते आणि त्यांना इजा होऊ शकते. मात्र असे दिसून येते की डॉक केलेल्या शेपटीत न्यूरोमा किंवा मज्जातंतूचे ट्यूमर तयार होऊ शकतात. यामुळे वेदना होऊ शकते आणि आपल्या श्वानाच्या शेपटीला स्पर्श केल्यास ते चिडू शकतात. आपण जाणतोच की श्वान शेपटी हलवून राग आणि उत्तेजना यांसारख्या भावनांचा संवाद साधतात, म्हणून डॉकिंग तुमच्या श्वानाच्या इतर श्वानांशी संवाद साधण्याच्या क्षमतेत व्यत्यय आणू शकते.

तर हे होतं “श्वान पुच्छ महात्म्य”. श्वानाच्या शेपटीचे हे काही फायदे आणि उपयोग वाचून आपल्या लक्षात आलं असेलच की हे कधीकधी तुच्छ मानले जाणारे पुच्छ किती महत्त्वाचे आहे ते. हे पुच्छ श्वानाचे संतुलन राखण्यासाठी, सहजतेने एका ठिकाणाहून दुसर्‍या ठिकाणी जाण्यास, पाण्यात पोहण्यास, त्यांचा अनोखा सुगंध विखुरण्यास, त्यांना उबदार ठेवण्यास आणि त्यांच्या आंतरिक भावना व्यक्त करण्यास मदत करते. चाबूकासारखा दिसणारा हा अवयव श्वानाची विविध कामे पार पाडण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त आणि महत्त्वाचा आहे.

मराठीत एक म्हण आहे की कुत्र्याचे शेपूट सरळ केलं तरी ते वाकडच राहतं परंतु या बहुगुणी शेपटाचे महत्व आज आपण जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. ग दि माडगूळकर यांच्या गाण्यामध्ये त्या शेपटीवाल्या प्राण्यांच्या सभेमध्ये सभापती असणारा पोपट म्हणतो की आपल्या देवाने दिलेल्या शेपूट रुपी देणगीचा मान ठेवून उपयोग करा. नाहीतर काय होईल ? तर दोन पायांच्या माणसासारखे आपले शेपूट झडून जाईल !!!

डॉ सुनील देशपांडे
श्वान आरोग्य तज्ञ
942386548